Herstellende landbouw: goed voor boer, consument en landschap.

Misschien zouden de discussies over de toekomst van de landbouw minder verhit zijn, mocht landbouw vanuit een breder perspectief worden benaderd. En dan kom je al gauw bij ‘herstellende landbouw’ terecht. Dat is landbouw die ecologisch, economisch en sociaal herstellend is voor producent, consument en landschap. We spraken hierover met Stefanie Delarue, die als onderzoeker aan het onderzoekscentrum Futures through Design rond herstellende landbouw werkt en vanuit die expertise, samen met Pomona vzw, een uitnodiging op zak heeft voor een gesprek met het kabinet van Vlaams minister van landbouw Jo Brouns.

In het voorjaar organiseerde het HOGENT-onderzoekscentrum Futures through Design een lezingenreeks rond dat thema. Het initiatief sloeg duidelijk aan, want de drie sessies konden samen rekenen op meer dan 1750 inschrijvingen. De lezingen konden niet alleen rekenen op een groot, maar ook op een breed en verscheiden publiek: zowel landbouwers, onderzoekers, ambtenaren als ontwerpers, ngo’s, burgers en studenten volgden de sessies.

Die grote interesse hoeft misschien niet helemaal te verbazen: landbouw staat al jaren onder druk, onder meer om de stikstofuitstoot drastisch te beperken. Sommige landbouwbedrijven worden met sluiting bedreigd. Daarnaast worden in de landbouwsector heel wat initiatieven genomen rond meer kleinschalige (bio)landbouw, korte keten, milieumaatregelen en dergelijke. Toch lijken die pogingen om het anders aan te pakken niet veel meer dan morrelen in de marge, want echte verandering op grotere schaal blijft uit.

Een duurzamere, herstellende vorm van landbouw dringt zich op, stelt Stefanie Delarue. In onderstaand gesprek geeft ze meer duiding en context.

Op basis van de interesse voor de lezingen over herstellende landbouw en op basis van de vele kleinschalige projecten om landbouw anders en duurzamer te organiseren, rijst de vraag waarom er proportioneel gezien zo weinig in beweging komt.

Stefanie: “Veel landbouwers zijn echt wel geïnteresseerd om het anders aan te pakken. Maar dat is gemakkelijker gezegd dan gedaan: velen onder hen zitten vast in zware investeringen die ze onder impuls van het Vlaamse, Belgische en Europese beleid van de voorbije decennia hebben gedaan. Want daar zit het echte probleem: vanuit het Europese beleid en, na het geleidelijk wegvallen van beschermingsmechanismen van dat beleid, ook vanuit de vrije marktwerking zijn de boeren aangezet om alsmaar groter en industriëler te werken. Dat leidde onder meer tot monoculturen – denk maar aan de grote hoeveelheden maïsteelt – en meer en meer gespecialiseerde bedrijven. Daarvoor waren ook steeds grotere machines nodig, waarin de landbouwers zwaar moesten investeren en waarmee ze ook hun kostbaarste goed – hun grond – eigenlijk kapot maakten. De landbouwbedrijven zitten vast in langlopende investeringen, ketens, afspraken en regelgeving, dus als je anders wil boeren, dan moet je ook dat alles meekrijgen. Overigens was ook het onderwijs en onderzoek op die grootschaligheid gericht: er gaan slechts weinig onderzoeksmiddelen naar agro-ecologische landbouwprojecten en veel landbouwers zijn eenzijdig opgeleid. Het is niet redelijk om van hen te verwachten dat ze zomaar ineens van koers kunnen veranderen.

Bovendien zijn de uitdagingen enorm voor ons agrovoedingssysteem als geheel. Op dit moment worden de werkelijke kosten van onze voeding niet doorgerekend en dat leidt tot onhoudbare situaties bij zowel de boer als onze leefomgeving. Het beleidsniveau lijkt het probleem nog onvoldoende te willen erkennen. De remedies zijn nochtans bekend, maar wel complex.”

Hoe biedt die ‘herstellende landbouw’ dan een oplossing?

Stefanie: “Herstellende landbouw is veel meer op de lange termijn gericht en niet, zoals de huidige aanpak, op zoveel mogelijk resultaat op zo kort mogelijke tijd. Met zo’n aanpak put je je bodem en leefomgeving uit. Door bijvoorbeeld te werken met meerjarige gewassen of meer diversiteit in de soorten gewassen, of (voedsel)bosranden aan te leggen met daartussen verschillende teelten, ben je veel duurzamer bezig. Een bedrijf, maar ook de (leef)omgeving, wordt veerkrachtiger: door de diversiteit in gewassen ben je bijvoorbeeld minder weersafhankelijk en bovendien zijn er veelal minder investeringen nodig in (grootschalige) mechanisatie.

Maar een dergelijke meer holistische aanpak is nog volop in ontwikkeling en vergt nog veel onderzoek, en bovendien ook meer maatwerk: je moet veel meer met de eigenheden van de plek zelf bezig zijn, wat tijdsintensief is en bovendien kennisintensief. Op dat vlak hebben landbouwers veel ondersteuning en begeleiding nodig. Er is wel een en ander in beweging: zo worden boeren in Nederland die willen experimenteren met voedselbossen ondersteund door experten ter zake en ook in Vlaanderen heb je bijvoorbeeld het Consortium Agroforestry Vlaanderen.

Bovendien laat alle regelgeving rond landgebruik nog te weinig ruimte toe voor experiment en duurzaamheid. Een voorbeeld: veel landbouwers komen in een twijfelachtige regelgeving terecht als ze aan de slag willen met agroforestry of boslandbouw. Bij een te hoge dichtheid aan bomen op een perceel kan men immers van een bos spreken. Dat alleen al is een drempel om bijvoorbeeld een voedselbos aan te planten, want bosgrond is minder waard dan landbouwgrond en bovendien kan je dan ook niet zomaar meer doen wat je wil met die beplanting. Een ander voorbeeld is het integreren van agro-ecologische voorwaarden in de pachtwetgeving. Dit zou zo ruimte kunnen creëren voor bodemherstel. Aangepaste regelgeving en beleid dringen zich op.

Het is dus lang niet alleen de boer die het anders moet aanpakken. Vandaar dat het uitgangspunt van herstellende landbouw zowel ecologisch, economisch als sociaal is, én dat geldt zowel voor producent (de landbouwers, dus), consument als landschap.”

Dat sociale aspect van herstellende landbouw, hoe moeten we dat interpreteren?

Stefanie: “Vroeger was landbouw een deel van de gemeenschap. Mensen haalden melk en andere producten bij de boer in de buurt. Dat zie je stilaan terugkomen via hoevewinkels, waar landbouwers vaak ook verwerkte producten aanbieden, in een poging om hun inkomstenstroom te verbreden.

"Veel landbouwers zijn echt geïnteresseerd om het anders aan te pakken, maar zitten vast in zware investeringen die ze onder impuls van het beleid van de voorbije decennia hebben gedaan."

Stefanie Delarue
Onderzoeker herstellende landbouw bij HOGENT-onderzoekscentrum Futures Through Design

Herstellende landbouw impliceert dat de consument van dichtbij betrokken is bij die voedingsproductie. Een voorbeeld daarvan is de organisatie Pomona, waar de consumenten rechtstreeks en significant in het landbouwbedrijf investeren en het bedrijfsbeleid samen met de landbouwers beslissen. Impact van consumptie en productie worden tegen elkaar afgewogen.

Zo creëer je een vorm van duurzame landbouw die voor de maatschappij meer oplevert dan alleen maar gezond voedsel. Het is dus wenselijk dat we de financiële ondersteuning van de landbouw richten op het zorgen voor biodiversiteit, voor een levende bodem die water en CO₂ kan opslaan, voor zuivere water en lucht, voor een aantrekkelijk en divers landschap.”

Is het niet wat vreemd dat Futures Through Design focust op herstellende landbouw, terwijl binnen HOGENT ook een onderzoekscentrum AgroFoodNature actief is?

Stefanie: “Eerst en vooral: de intentie om AgroFoodNature hierbij te betrekken, is er zeker. Onze insteek vertrekt meer vanuit het ontwerpende aspect, maar de expertise van AgroFoodNature kan hier een grote meerwaarde betekenen.

Dat zij nog niet betrokken zijn, heeft te maken met het feit dat de lezingen over herstellende landbouw zijn gegroeid uit het praktijkgericht onderzoeksproject ‘Behoud door ontwikkeling’ van het onderzoekscentrum Futures Through Design. Dat onderzoeksproject zocht naar manieren om historische landgoederen op een duurzame manier in stand te houden en een maatschappelijke rol te geven, ook vanuit hun vroegere, huidige of toekomstige land- of bosbouwpraktijken. In dat project ging onder meer aandacht naar hoe landschapsontwerp en -ontwikkeling een rol kunnen spelen in deze revalorisaties. En landbouw en landschap zijn natuurlijk met elkaar verbonden. Landbouw is nog steeds de grootste vormgever van het Vlaamse landschap. Daarom is het voor ons onderzoekscentrum belangrijk te onderzoeken welke rol wij als vormgevende discipline kunnen spelen in die relatie tussen landschap en landbouw – en alle uitdagingen die daarin vervat zitten –vanuit een holistische kijk en procesmatige benadering.”

Landbouw en natuur, één strijd?

Stefanie: “Landbouw en landschap moeten sowieso opnieuw verweven worden, letterlijk bijvoorbeeld met bloeiende bermen, soortenrijke heggen of bomenrijen. Maar ook door landbouw en de verschillende vormen ervan de juiste plek en ruimte in ons landschap te geven, met aandacht voor een hoge diversiteit aan gewassen of voor verwildering. In die zin kunnen landbouwlandschappen als robuuste socio-ecologisch systemen fungeren, als een antwoord op monoculturen en hun negatieve impact.

Maar ook als maatschappij zijn we de connectie met het landschap kwijtgeraakt. Ons landschap verschraalt en daarmee ook de aantrekkelijkheid en beleving ervan. En we doen er goed aan om dat om te buigen, want onder meer tijdens de coronacrisis is zeer duidelijk gebleken hoe belangrijk landschaps- en natuurbeleving zijn voor onze mentale en fysieke gezondheid.”